મહારાષ્ટ્રની સફરે: પંઢરપુરની આધ્યાત્મિક યાત્રા

મહારાષ્ટ્રમાં ઘણા ધાર્મિક યાત્રાના સ્થળો આવેલા છે; જેમાં પંઢરપુર મહારાષ્ટ્રના સૌથી મહત્વપૂર્ણ તીર્થસ્થાનોમાંનું એક છે. તે ભીમા નદીના કિનારે સ્થિત છે, જે તેના અર્ધચંદ્રાકાર આકારને કારણે ચંદ્રભાગા તરીકે પણ ઓળખાય છે, જે અહીંની દિવ્યતામાં વધારો કરે છે. પંઢરપુરને મહારાષ્ટ્રની આધ્યાત્મિક રાજધાની માનવામાં આવે છે અને અહીંના દેવ શ્રી વિઠ્ઠલરાયને 'બ્રહ્માંડના સર્વોચ્ચ ભગવાન' તરીકે પૂજવામાં આવે છે.

પંઢરપુર - શ્રી વિઠ્ઠલ-રુક્મિણી મંદિર

પંઢરપુર ચોરસ આકારમાં બનેલ શ્રી વિઠ્ઠલ મંદિર એ પાંચ માળની ઇમારત છે જ્યાં મુખ્ય મંદિરની પાછળ જ શ્રી વિઠ્ઠલની પત્ની શ્રી રુક્મિણીનું મંદિર છે. 13મી સદીમાં સ્થાપવામાં આવ્યું હોવાનું માનવામાં આવે છે. અહીં મંદિરમાં પ્રવેશતાં જ દરવાજા પાસે ભક્ત ચોખામેળાની કબર છે. ભક્ત નામદેવજીની સમાધિ પહેલા પગથિયાં પર છે. દ્વારની એક તરફ અખા ભગતની મૂર્તિ છે. નિજ મંદિર પરિસરના વર્તુળમાં ભગવાન શિવની મૂર્તિનું ભવ્ય મંદિર તેમજ શ્રી રૂકમણીજી, બલરામજી, શ્રી સત્યભામાજી, શ્રી જાંબવતીજી અને શ્રી રાધાજીના મંદિરો આવેલા છે.

પંઢરપુરના પ્રસિદ્ધ દેવી મંદિરોમાં શ્રી પદ્માવતી, શ્રી અંબાબાઈ અને શ્રી લાખુબાઈ સૌથી પ્રસિદ્ધ છે. ચંદ્રભાગાની બીજી તરફ શ્રી વલ્લભાચાર્ય મહાપ્રભુની બેઠક આવેલી છે. 3 માઈલ દૂર એક ગામમાં જનાબાઈનું મંદિર છે જ્યાં એ ઘંટી પણ છે જે ભગવાન લોટ દળવા ચલાવતા હતા. કૈકાડી મહારાજ મઠ અને તાનપુરે મહારાજ મઠ શહેરના અન્ય મુખ્ય આકર્ષણો પૈકી એક છે.

શ્રી કૃષ્ણ ભક્ત પુંડલિક માતા-પિતાના અનન્ય સેવક હતા. એક દિવસ તેઓ તેમના માતા-પિતાની સેવામાં લીન હતા, ત્યારે ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ તેમને દર્શન આપવા દરવાજા પર આવ્યા. પરંતુ ભક્ત પુંડલિક તે સમયે પિતાના પગ દબાવી રહ્યા હતા. તે સમયે તેમણે ઉઠયા વગર જ ભગવાનને આસન પર ઉભા રાખવા માટે ઈંટ આપી તેથી ભગવાન કમર પર હાથ રાખીને ઈંટ પર ઊભા રહ્યા, એટલે જ નિજ મંદિરમાં ભગવાન વિઠ્ઠલની મૂર્તિ કમર પર હાથ રાખીને ઊભી છે તેવી મુદ્રામાં છે. અહીં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ વિઠોબાના રૂપમાં છે જેમણે ભક્ત પુંડલિકની ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને તેમના દ્વારા ફેંકવામાં આવેલા ઈંટને (જેને મરાઠીમાં વીઠ કહે છે) પોતાનું આસન બનાવ્યું, તેથી તેમનું નામ 'વિઠોબા' પડ્યું. આ સ્થળને ભારતની દક્ષિણ કાશી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

એવું કહેવાય છે કે વિજયનગર સામ્રાજ્યના પ્રખ્યાત રાજા કૃષ્ણદેવ રાય વિઠોબાની મૂર્તિને તેમના રાજ્યમાં લઈ ગયા હતા પરંતુ પાછળથી ફરી એકવાર મહારાષ્ટ્રીયન ભક્તે તેને પાછી લાવીને અહીં પુનઃસ્થાપિત કરી. બીજી લોકવાયકા એવી પણ છે કે સંત ચૈતન્ય મહાપ્રભુના 10 જીવન હતા અને તેમણે અહીં સતત સાત દિવસ તપ કર્યું હતું. પંઢરપુર મહારાષ્ટ્રીયન ભાકરી સંતોના કવિ-સંતો માટે પણ જાણીતું પવિત્ર સ્થળ છે. બુધવાર ખાસ કરીને શુભ માનવામાં આવે છે અને મોટાભાગે ભીડ અને વ્યસ્ત રહે છે.

પંઢરપુર યાત્રા

પંઢરપુરની યાત્રા દેવશયની એકાદશી (અષાઢ સુદ એકાદશી) અને દેવઉઠી એકાદશી (કાર્તિક સુદ એકાદશી) પર કરવામાં આવે છે, જે ઘણી જ પુણ્યશાળી માનવામાં આવે છે. અહીં વારકરી સંપ્રદાયના લોકો દર્શન કરવા આવે છે. તેથી આ યાત્રાને 'વરી દેના' પણ કહેવાય છે. પંઢરપુરની મુખ્ય યાત્રા પુણે જિલ્લાના દેહુ ખાતેના સંત તુકારામ મંદિરથી શરૂ થાય છે. વારકારીઓ અથવા યાત્રાળુઓ તુકારામ મહારાજની પાલખી શોભાયાત્રાને અનુસરે છે. કેટલાક લોકો આ પ્રવાસ દરમિયાન સંત જ્ઞાનેશ્વર પાલખી પુણે નજીક આલંદીથી જોડાય થાય છે અને પુણે અને જજુરી થઈને પંઢરપુર પહોંચે છે. રસ્તામાં આવેલા અન્ય શહેરો અને ગામડાઓમાંથી ઘણી બધી પાલખીઓ યાત્રામાં જોડાય છે. દર વર્ષે દેવશયની એકાદશીના અવસરે, ભગવાન વિઠ્ઠલ અને રૂકમણીની મહાન પૂજાના સાક્ષી બનવા માટે દેશ-વિદેશના ખૂણે-ખૂણેથી લાખો લોકો પગપાળા ધ્વજ અને દિંડી લઈને આ તીર્થસ્થળે પહોંચે છે.